بررسی و تحلیل تحولات تصوف در عصر صفویه و تأثیر آن بر ادبیات فارسی

چکیده عرفان و تصوف یکی از این جریان های فکری و اجتماعی است که در ادبیات فارسی تأثیر عمیق گذاشته است. این جریان در دوره صفویه تحولات گسترده ای به خود دیده که در طول تاریخ تصوف کم نظیر بوده است. در این رساله سعی شده است با اتکا به منابع کتابخانه ای، به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تاریخی این موضوع بررسی شود و تأثیر آن بر ادبیات فارسی این دوره تبیین و تحلیل گردد. در این بررسی ویژگی های فکری، اجتماعی و فرقه ای تصوف و تحولات آن، ابتدا در پیش از دوره صفویه و سپس در عصر صفوی تبیین شده و آنگاه تأثیر آن بر ادبیات این دوره توضیح داده شده است. بررسی این رساله نشان داده است تصوف در پیش از عصر صفویه با تشیع آمیخته شده و رفته رفته جنب? سیاسی پیدا کرده است. این آمیختگی از جنب? نظری در آثار افرادی چون سید حیدر آملی و از نظر عملی در نهضت هایی سیاسی، مانند نهضت سربداران و صفویه، متبلور شده است. اما با تشکیل حکومت صفویه آمیختگی تصوف و تشیع دوامی نیافت و به خصوص در ابتدای این سلسله، به دلیل گرایش حکومت به تشیع، بسیاری از طریقت های صوفیه از بین رفتند و فقط طریقت های شیعی که تعداد آنها اندک بود، باقی ماند. بعد ها همین طریقت های شیعی به دلیل وارد شدن مشایخ آنها به امور سیاسی و ایجاد مزاحمت برای حکومت، سرکوب شدند. این موضوع را تحکیم موقعیت علمای دینی تقویت کرد و سبب شد ردیه های بسیاری بر ضد تصوف نوشته شود. البته رفتارهای فرقه گرایانه متصوفه این دوره و روی آوردن آنان به دنیا و دور شدن از مشی عارفانه، سبب شدت گرفتن مخالفتها از بیرون و اضمحلال معنوی آنها از باطن شد و به تدریج عرفان و تصوف را به افول کشاند و متصوفه را اغلب به شکل دراویش دوره گرد درآورد. این تحولات به فقدان ادبیات مبتنی بر عرفان و تصوف منجر شد. به گونه ای که در این دوره دیگر از بیان اندیشه های نوپدید و تمثیل های عرفانی بکر خبری نیست و شعرا بیشتر اصطلاحات و مفاهیم عرفانی را در اشعار خود تکرار می کنند و چیزی بر آن نمی افزایند. از سوی دیگر به دلیل فقدان نظام فکری و رواج تقلیدهای سطحی و بی محل از گذشتگان، بسامد همین مفاهیم و اصطلاحات در شعر این دوره عمدتاً به اندازه ای نیست که بتواند ویژگی سبک شناختی ایجاد کند و به ادبیات عصر صفوی سیمای عرفانی ببخشد. کلمات کلیدی: تشیع و تصوف، صفویه، عرفان و تصوف، ادبیات عرفانی